Grad Kuršumlija leži na temeljima rimskih građevina. Prilikom izgradnje industrijskih, stambenih, školskih, komunalnih i drugih objekata otkriveni su tragovi rimskih zidina. Pronađeni su, pored ostalog, ostaci rimskog vodovoda, miljokaz i novac rimskih careva Lucija Domicija Aurelijana (oko 215-275 godine) i Epidamnosa.
Naselje na ušću Banjske u Toplicu razvilo se u doba Rimljana, najverovatnije u drugom veku. Nastalo je u blizini kastela, vojničkog utvrđenja, na trgovačkom putu Niš – Lješ. ”Rimski car Aleksandar Sever dao je vojnicima zemlju i dozvolio im da stanuju van logora i da se žene. Tada niču njihova naselja” (Sima Marinković, ”Toplica naš kraj”, str. 51.). Rimski naziv naselja bio je Ad Fines (granica, krajnja stanica, krajište), što zna-či na kraju ondašnjih provincija Dalmacije i Mezije.
Prilikom izgradnje kupatila u Kuršumlijskoj Banji pronađene su opeke i zidine drevnih građevina, zatim srebrni novac imperatora Filipa (241-249), rimski nadgrobni spomenik i drugi predmeti iz tih vremena, kada su ne samo legionari i vojnici vidali rane, već su ovo prirodno lečilište koristili i državnici tog vremena za leče-nje, oporavak i odmor.
Na jednom nadgrobnom rimskom spomeniku, od sivog tufa, (vr-sta vulkanske stene), čije je nalazište otkriveno prilikom zidanja novog kupatila, na latinskom jeziku piše: ”Nymphis salutaribus – Gat-(t)ius Cele (r) p)ontifex c)um L)ucilla coninge (et) Lucis et Sexto filliis”.
”Nimfama vidaricama (posvećuje) Katijus Celer, pontifeks, sa ženom Lucilom i sinovima Lucijom i Sekstom.”
Spomen-ploču je postavio visoki rimski sveštenik pontifeks Katijus Celer, koji je u Kuršumlijskoj Banji boravio, najverovatnije s porodicom, i u ovom lečilištu ozdravio. On se ovim zahvaljuje ni-mfama, vilama – vidaricama (nympha, na grčkom jeziku znači žensko božanstvo, vila), koje su u rimskoj mitologiji predstavljale bića koja donose zdravlje, leče ljude od različitih bolesti i oboljenja i čuvaju lekovite izvore vode.
To navodi na zaključak da je Kuršumlijska Banja u vreme Rimljana korišćena kao lečilište i da su njoj boravili i tu sebi lek našli ugledni Rimljani i ondašnji crkveni velikodostojnici.
Nije, međutim, poznato kako se ova naseobina zvala pre dolaska Slovena u sedmom veku i u doba Vizantije. Naišavši na izvore tople vode, Sloveni, čvrsto rešeni da ovde osnuju svoje novo stanište, čitavu oblast nazvaše Toplice.
Pod tim nazivom Kuršumlija se prvi put u pisanim dokumentima po-minje u povelji vizantijskog cara Vasilija Drugog (976-1025). Tom poveljom (car Vasilije je izdao tri povelje kojima potvrđuje prava i granice Ohridske arhiepiskopije), iz 1019/1020. godine, posle sloma velikog Samuilovog carstva, Vasilije je ”ozakonio zatečeno stanje i odredio opseg i pravila nove Ohridske arhiepikopije”, u čijem se sastavu nalazila Toplica.
Pročitajte i Iz istorije Kuršumlije: Kraljevski dvorci u kuršumlijskom kraju i Grobnica u porti crkve sv. Nikole u Kuršumliji
(Autor: Radoljub Gligorijević, izvodi iz knjuge “U prestonici vojvode Mrkše” koju možete poručiti na br telefona: 027 383 – 469)
Više iz Istorije Kuršumlije pročitajte OVDE
Inače, ime Kuršumlijske banje u to vreme je bilo AQUA BASS(…) Zbog oštećenja spomenika ime nije pročitano do kraja. U banji se nalazilo i groblje rimskih vojnika a jedan od ostataka nadgrobne ploče možete pogledati na kafani “KAPIJA” kod OŠ Drinka Pavlović