Prošlo je više od jednog veka od Bregalničke bitke, bitke koja je odlučila tok Drugog balkanskog rata i ucrtala nove granice na Balkanu, oko kojih se danas vode polemike i kome je čuveni Gvozdeni puk odigrao presudnu ulogu u pobedi.
Iznenadnim napadom bugarske Četvrte i Pete armije na srpske položaje 30. juna 1913. godine u 2 sata, otpočeo je Drugi balkanski. Povod za rat bio je spor Srbije i Bugarske oko Makedonije. Naime Londonskim ugovorom nisu bila rešena pitanja među balkanskim saveznicima iz Prvog balkanskog rata, koji je za razliku od Drugog bio oslobodilački. Srbija je ostala bez teritorija koje je oslobodila njena vojska, odlukom velikih sila nije joj dozvoljen izlaz na more, stvorena je albanska država, čija teritorija je trebala da joj pripadne. Na drugoj strani Bugarska je u Trakiji dobila veći deo teritorije nego što joj je pripalo ugovorom. Takođe Bugarska nije ispunila svoje obaveze na vardarskom ratištu prema saveznicima, pa tako da Srbija nije poslala svoju vojsku pitanje je šta bi se dogodilo sa Jedranom.
Pored tenzija sa Srbijom, Bugarska je imala problema i sa Grčkom. Smatrala je da treba da joj pripadne Solun i neke oblasti u egejskom primorju. Sve ove tenzije potpomognute pritiscima spolja, pre svega Austrougarske, doprinele su da dojučerašnji saveznici iz Prvog balkanskog rata postanu neprijatelji i otpočnu bratoubilački rat.
Jedna od najznačajnih borbi u Drugom balkanskom ratu bila je Bregalnička bitka. Prostor na kome se odvijala Bregalnička bitka, proteže se od Carevog vrha na Osogovskoj planini, pa niz oba njegova grebena, koji se spuštaju na jug i jugozapad, obema stranama Zletovske reke do njenog ušća u Vardar.
Bugarski plan za bitku bio je da koncentrisanim snagama 4. armije izvrše iznenadan prepad na srpsku vojsku, da povedu ofanzivan boj s ograničenim ciljem (zauzimanje spornog teritorija), u kojem da potuku srpsku vojsku na frontu od Vardara duž Bregalnice i Zletovske reke do Carevog vrha, i da zauzmu Ovčje Polje.
U odlučujućim trenucima bitke kada je trebalo zauzeti kvotu 650, jedan od srpskih pukova krenuo je nezadrživo prema neprijateljskim položajima.
Bio je to Drugi pešadijski puk „Кnjaz Mihailo“, sastavljen pretežno od regruta mobilisanih u Toplici 1912. godine.
Pod veoma teškim uslovima u punoj ratnoj opremi, zimskim šinjelima na visokoj letnjoj temperaturi, Puk je jurišao i zauzeo veoma važnu stratešku kvotu 650. Uspeo je da odbije napade elitne bugarske „6. Rimske divizije“, pređe u kontra napad, razbije bugarski 15. puk i primora neprijatelja na povlačenje, nanoseći mu nesagledive gubitke.
Gubici su bili takvi da su odlučili ishod Drugog balkanskog rata.
Bugarski vojnici bili su zaprepašćeni snagom, voljom, hrabrošću, odlučnošću … ovih srpskih vojnika. Počeli su da beže sa svojih položaja uz povike: „Begajte! Begajte! Ide vtori železni! Ide ludi puk!“
U bici na Bregalnici Bugari su pretrpeli velike gubitke, ali velike gubitke je imao i Drugi pešadijski puk „Кnjaz Mihailo“. Ostao je bez polovine svojih vojnika, kao i bez svog dotadašnjeg ratnog komadanta i osnivača, potpukovnika Vladimira Ristić, a poginuli su i svi komandiri četa.
Od Bregalničke bitke Drugi pešadijski puk „Кnjaz Mihailo“ dobija naziv „GVOZDENI“. Naziv koji mu je dao neprijatelj, a koji je krvlju zaradio „cvet Toplice“, dajući nesebično svoje živote za slobodu i svoju otadžbinu, braneći ugled i čast svoje države i svoga naroda.
Nakon završetka Drugog balkanskog rata, preživeli pripadnici Drugog pešadijskog puka „Кnjaz Mihailo“, sada „GVOZDENOG PUКA“, vraćaju se svojim kućama, ali ne zadugo, ubrzo su se našli u rovovima i na borbenim položajima.
Autor: Nikola Dragović
