Neposredna okolina današnje Kuršumlije bila je izuzetno značajno mesto u drugoj polovini XII veka. Upravo na tom prostoru Stefan Nemanja vladajući Toplicom kao udeoni knez podiže svoje dve najstarije zadužbine, najpre manastir Sv. Bogorodice i manastir Sv. Nikole.
Manastir Sv. Nikole podignut je na uzvišenju iznad ušća Banjske u Toplicu, dok je starija zadužbinu sagrađena nedaleko od ostataka jedne ranovizantijske bazilike na ušću Kosanice u Toplicu. Prema žitijima nakon podizanja ova dva hrama, dolazi do sukoba Stefana Nemanje sa njegovom starijom braćom iz koga će on izaći kao apsolutni pobednik.
Većina autora smatra da je Nemanjina najstarija zadužbina, manastir Sv. Bogorodice podignut u periodu između 1159. i 1166. godine. Neki pak smatraju da ga je posvetio svojoj supruzi Ani, koja je u njemu bila monahinja i nastojnica.
Manastirska crkva sagrađena je na temeljima starije, ranovizantijske crkve koja datira iz V-VII veka. 
U osnovi crkva je tzv. trikonhos (ima tri apside-konhe), na zapadnoj strani nalazi se priprata sa dve moćne kule, dok se na istočnoj strani nalazi zidani ikonostas. Ulaz su činila dva kamena stuba koji stoje na dva kapitela, koji u ovom slučaju imaju funkciju baze stuba, i kao takvi predstavljaju zanimljivo arhitektonsko rešenje.
Crkva je građena od pritesanog kamena i opeka različitog formata, koji su polagani u krečni malter. Na pojedinim opekama se često može naći urezani natpis MAVRIANVS, što može da upućuje na ime vlasnika tadašnje ciglane, a česti su i otisci šapa mačaka ili psa, koji takođe mogu da predstavljaju znak određene ciglane ili potvrdu kvaliteta.
Nekoliko metara od manastira sa njegove južne strane nalaze se ostaci jednog objekta, čija je funkcija još uvek nerazjašnjena. On je građen od kamena, mestimično opekom, i imao je dva sprata.
Arheološka istraživanja koja su ovde veoma davno sprovedena, pokazala su da se oko manastirske crkve nalazi nekropola koja je brojala nekoliko grobova.
Manastir je bio pokriven olovnim krovom, kao i obližnji manastir Sv. Nikole, te je Kuršumlija u srednjem veku bila poznata pod imenom Bele Crkve, zbog odsjaja sunčevih zraka od belih olovnih krovova.
Nemanjine zadužbine u blizini današnje Kuršumlije bile su aktivne sve do 1690. godine, odnosno Velike seobe Srba, nakon čega sledi njihovo napuštanje i urušavanje.
Sledeći svoj čest primer Turci su i sa ovih crkava skinuli olovne krovove što je još više dovelo do njihovog urušavanja, ali i do uništavanja fresaka kojima su one bile oslikane.
Kraj prvog dela. Drugi deo priče možete pročitati OVDE
(Autor: Milan Savić, student 4. godine Odeljenja za arheologiju, Filozofskog fakulteta, Univerziteta u Beogradu)
